Хальмг келн-улсин туужин туск шин дегтр барас һарв
Хальмг танһчин болн улан залатнрин тууж ик кезәнк цагас авн өдгә кем күртл. Нертә туужин номт Арлтан Басхаев энүнә тускар иим нертә шин дегтр бичв. Энүг үүдәхин төлә һурвн жил кергтә болв. Зокьялчин тоолврар, эн көдлмш бичәчин үүдәлтд сүл девснгин үүдәвр болх бәәдлдтә.
Хальмг улсин туужин туск дегтрмүдиг Арлтан Басхаев арвн һурвн жилдән бичжәнә. Хамгин түрүнд монһл, өөрд болн хальмгуд дәәнд орлцсна тускар экләд бичв. Жил ирвәс шин көдлмшин то өсәд йовсмн. Энүнд мана танһчин аһуд учрсн йовдлмудын болн энд бәәх келн-улсин туужин тускар келгджәнә. Хальмг танһчин ик кезәнк цагас авн хөрдгч зун жилин чилгч күртл туужин тускар үүдәсн шин дегтриг эврәннь үүлдврин һол көдлмш гиж Арлтан Басхаев тоолжана. Өрәл минһн халхд иим ут цагин туужиг орулхд амр биш болв. Туужин номт, бичәч Арлтан Басхаевин келсәр, туужин нег йовдлын тускар олн-зүсн хәләц бәәнә. Тегәд цуг эн хәләциг негдүлх санан орв гиж бичәч келнә.
Шин дегтрт палеолитын, мезолитын цагин, скиф болн сармат келн-улсин туужин тускар тодрхаһар келгджәнә. Тер мет хазарск каганат болн ногайск орда йос бәржәсн цагин тускар Басхаев бас мартсн уга. Әрәсән государствин ханьд дөрвн өөрд орсна болн нег минһн долан зун арвн негдгч жилд хальмгудын зәрмнь Зюнһарин хотхрт нүүлһнә тускар номт салу бичжәнә. Хальмг танһчин туужин болн сойлын зөөр харлһна цутхлнгин директор Евгений Матвеновин келсәр, хамгин һол кергнь — баһ наста бичәч олн дунд күүндвр һардг ик чинртә төрмүдин тускар зөрмгәр бичжәнә.
Басхаевин тоолврар, иим үүдәвр мана танһчд урднь бигд уга бәәсмн. Хальмг танһчин туужин туск хойр ботьта дегтр давсн зун жилин жирдгч жилмүдин чилгчәр барас һарсн билә. Һурвн жил хооран КИГИ РАН һурвн ботьта дегтр һарһсн билә. Зуг энүнә ик зунь дөрвн зун жилин өөнин байрт ирсн гиичнрт белг гиж өггдв. Амр Санана нертә келн-улсин библиотекин умшлһна цутхлнгин һардач Зоя Наранован келсәр, иим амр келәр бичсн дегтр ик кезәнс авн бичгдәд уга. Амр Санана нертә библиотекин көдләч Зоя Наранован келсәр, шин дегтрлә олн улс ирж түрүн болж таньлдла. Умшачнрт шин үүдәвр соньн болв.
Арлтан Басхаевин келсәр, Хальмг танһчин болн хальмг улсин туужин туск дегтр барас һарлһнд Москвад бәәх баһ наста арһлачнр дөн болв. Государств болхла энүнә дегтрмүдәр соньсмжахш, туужин номтыг дөннжәхш. Тегәд чигн эн дегтр бичәчин сүл үүдәвр болх бәәдлтә гиж Басхаев келнә. Номт Арлтан Басхаевин келсәр, дәкж дегтр бичшго. Заһс бәрх саната бәәнә.
Татьяна Дмитриева, Жамбин Дмитрий
